Hawaje, albo Hawaii czy Hawaiian Islands, to archipelag w pn.-środk. części Oceanu Spokojnego, który należy do Stanów Zjednoczonych, stanowiąc osobny stan, ze stolicą w Honolulu, na wyspie Oahu. Archipelag ma obszar 16 729 km kw. i zamieszkuje go ok. 1 250 000 osób, różnych ras. Wyspy hawajskie są malowniczo piękne: górzyste (wulkany Mauna Kea 4202 m i Mauna Loa 4171 m), pełne bujnej roślinności (palmy, piękne kwiaty, plantacje ananasów) i mają gorący klimat. Na wyspie Hawaii znajduje się znany na całym świecie czynny wulkan Kilauea.

Do końca XIX w. Hawaje zamieszkiwali Polinezyjczycy, a wyspy stanowiły od ok. 1800 r. zjednoczone królestwo (król Kamchameha I). W XVI w. wyspy odkryli Hiszpanie, a w 1778 r. dotarł do nich angielski podróżnik James Cook i nazwał wyspami Sandwich. W 1820 r. rozpoczęli tu działalność misyjną amerykańscy protestanccy misjonarze. M.in. przystosowali alfabet łaciński do miejscowego języka, który, tak jak w języku polskim, tak się czyta jak się pisze. Stąd Polakowi łatwo posługiwać się językiem hawajskim, ale nie Amerykanom. W 1898 r. Stany Zjednoczone Ameryki zaanektowały Hawaje i w 1900 r. utworzyły z nich tzw. terytorium, które w 1959 r. stało się 50-tym stanem USA. Dzisiaj ludność tubylcza stanowi mały odsetek ogółu ludności Hawajów.

*

Niezbadane są jeszcze dzieje Polaków na Hawajach. W obszernej pracy „Polonia amerykańska. Przeszłość i współczesność” (Wrocław 1988), którą wydał Komitet Badania Polonii Polskiej Akademii Nauk nie ma nic o Polakach na Hawajach. Trochę uwagi poświęcił im, ale tylko do 1940 r., jedynie Lech Paszkowski w swych cennych pracach: „Polacy w Australii i Oceanii 1790-1940” (Londyn 1962) i „Poles in Australia and Oceania 1790-1940” (Sydney 1987).

Hawaje leżą jak gdyby na końcu świata i odludziu. Stąd do pocz. XIX w. rzadko kto tu się zjawiał. Tym bardziej Polacy – mieszkańcy dalekiego kraju europejskiego, a przy tym bez większych tradycji morskich.

Bodajże pierwszym Polakiem na Hawajach był Paweł Edmund Strzelecki (1797-1873), zasłużony potem badacz Australii. Podczas swojej podróży z Valparaiso w Chile do Australii, trwającej od lipca 1838 r. do kwietnia 1839 r., Strzelecki zatrzymał się m.in. na Hawajach jesienią 1838 r., przebywając na wyspach Hawaii i Oahu. Przeprowadził badania wulkanologiczne, wspinając się na wulkan Mauna Loa i na skraj czynnego krateru Kiluea, co opisał w swoich publikacjach. Opis krateru Kiluea dokonany przez Strzeleckiego jest jednym z pierwszych w światowej literaturze geograficznej, a poza tym nasz wielki podróżnik użył po raz pierwszy w druku nazwy miejscowej „Haulemaumau” dla określenia głównego otworu czynnego w tym kraterze. Na Hawajach Strzelecki dokonał także szeregu obserwacji etnograficznych, które utrwalił w swoich pracach.

Wydawana wówczas w Honolulu gazeta w języku angielskim (głównie dla osiadłych tu Amerykanów) „The Sandwich Islands Gazette” w numerze z 6 października 1838 r. informowała o wyjeździe z Hawai Strzeleckiego w następujących słowach: „...opuścił nas, zostawiając głęboki żal za sobą. Dostojny szlachcic – syn sławnego lecz upadłego narodu – który na krótko zawitał na te wyspy... nie przestanie nigdy być opłakiwanym i opiewanym na Oahu”.

Wiemy także, że na Hawajach byli inni Polacy, w większości podróżnicy: Adam Joachim Kulczycki, Julian Florian Horain, hrabia Władysław Zamoyski, ks. Józef Hołubowicz i Modest Maryański.

Adam Joachim Kulczycki (1809-1882), uczestnik polskiego Powstania Listopadowego 1830-31, był inżynierem i topografem w służbie francuskiej na Tahiti od 1844 r., później także kierownikiem Departamentu ds. Ludności Tubylczej. Z Tahiti Kulczycki odbywał dalekie podróże naukowe do innych wysp na Pacyfiku, m.in. na Hawaje. Literat i publicysta Julian Florian Horain (1821-1883) jako zamiłowany podróżnik dotarł także, jako jeden z pierwszych turystów, do odległych Hawajów i Polinezji. Pochodzący z krakowskiego ks. Józef Hołubowicz (1835-1887) był jezuitą. Znając język francuski został w 1871 r. kapelanem wśród jeńców francuskich w obozach pod Lamsdorf (Łambinowice) na niemieckim Śląsku. Potem zainteresował się działalnością misyjną Kościoła i odbył szereg podróży. W 1884 r. został redaktorem ukazujących się w Krakowie „Misji Katolickich”, w których w rocznikach 6-8 1887-89 ukazały się jego artykuły o Oceanii, które zostały wydane w formie książkowej w Krakowie w roku 1892 r. pt. „Wyspy Sandwickie (Hawaje – M.K.) i Gambier w Oceanii”. Hrabia Władysław Zamoyski (1853-1924) przebywał na Hawajach w 1881 r., płynąc z Nowej Zelandii do Ameryki. W Bibliotece Kórnickiej w Kórniku pod Poznaniem są przechowywane papiery Zamoyskiego z jego podróży do Australii i Oceanii. Z kolei w 1896 r. na Hawajach był inżynier i geolog, założyciel w 1893 r. spółki górniczej (złoto) Original Quarte Hill Gold Mining Company „Kościuszko” w Kalifornii, Modest Maryański (1854-1914), płynący z Vancouver w Kanadzie do Sydney w Australii, gdzie został znanym geologiem.

W okresie od 16 września 1934 do 3 września 1935 r. polski żaglowiec (fregata trójmasztowa) szkoleniowy „Dar Pomorza” odbył swoją pierwszą i pierwszą w dziejach polskiej żeglugi morskiej podróż dookoła świata, zawijając m.in. po portu w Honolulu.

Właściwie od kiedy wyspy znalazły się pod kontrolą amerykańską (1898 r.) zawsze mieszkały tu grupki Polaków. Jednak nigdy nie było tu zorganizowanej zarobkowej emigracji polskiej. Historia odnotowała jednak przed 1914 r. wywiezienie na Hawaje do pracy na plantacjach trzciny cukrowej grupy polskich emigrantów wbrew ich woli (Adam Walaszek „Polska diaspora” Kraków 2001). Obecnie, wg amerykańskiego spisu ludności, na Hawajach mieszka 10 770 Polaków lub osób polskiego pochodzenia; stanowią oni 0,9% ogółu ludności stanu.

W wielkiej amerykańskiej bazie wojskowej Pearl Harbour na Hawajach stacjonowało zawsze i stacjonuje wielu żołnierzy amerykańskich polskiego pochodzenia. Potwierdzają to wyryte nazwiska polskie, obok innych, na wielkiej marmurowej tablicy w muzeum w Pearl Harbour, poświęconym ofiarom japońskiego ataku na bazę 7 grudnia 1941 r., podczas którego zginęło 2345 marynarzy i żołnierzy.

Po II wojnie światowej, szczególnie od kiedy samoloty przybliżyły Hawaje do USA i reszty świata, wyspy stały się modnym miejscem wypoczynkowym dla coraz większej liczby Polaków amerykańskich, a ostatnio także Polaków z Polski. Dla obu grup oraz Polaków z Australii powstało w Honolulu w 1991 r. pierwsze polskie biuro podróży Hawaii Polonia Tours, którego właścicielką jest Bożena Jarnot. W Polsce firmę Hawaii Polonia Tours reprezentuje „Europa-Travel” w Warszawie. Hawaii Polonia Tours aktywnie i z sukcesem promuje kulturę i tradycję hawajską w Polsce (m.in. koncerty hawajskich muzyków i tancerzy w latach 1996, 1998, 2000 oraz Hawajskie Gale w programach telewizyjnych) i wśród polskich turystów na Hawajach, jak również stara się propagować kulturę polską na Hawajach, organizując festiwale muzyczne, popularne bale sylwestrowe oraz zapraszając polskich artystów. Jest to bodajże jedyna polska działalność na Hawajach. Nie zauważyłem bowiem istnienia zorganizowanego polskiego życia społecznego i religijnego w Honolulu, jak byłem tam w 1998 r.

Bożena Jarnot jest od 1998 r. także honorowym konsulem RP na Hawajach.

Egzotyczne Hawaje potrafią przyciągać, a potem zachwycać swym pięknem turystów. Z portalu Wojciecha Dąbrowskiego z Polski dowiadujemy się, że był on na Hawajach aż trzy razy: w 1989, 1995 i 2001 roku. Natomiast Krystyna Nasiukiewicz swoje wrażenia z pobytu na Hawajach opisała w książce „My za oceanem. Smak Ameryki” (Toruń 1999), w rozdziałach „Piknik pod palmami, czyli nasi na Hawajach” oraz „Tęcza nad Honolulu”.

Na Hawajach był były prezydent Polski (1990-95) Lech Wałęsa, słynny na całym świecie, a szczególnie w Stanach Zjednoczonych Ameryki jako lider Solidarności. 2 października 1999 r. na zaproszenie Unity House odwiedził Honolulu, gdzie wygłosił prelekcję dotyczącą wartości w życiu społeczno-politycznym dla ok. 1000 osób reprezentujących związki zawodowe i środowiska gospodarcze, oraz odebrał doktorat honoris causa Uniwersytetu Hawajów.

Na tym uniwersytecie wykładał (visiting prof.) w roku akademickim 1969-70 specjalista z zakresu telekomunikacji Jerzy Seidler, profesor Politechniki Gdańskiej. Inny polski uczony, specjalista z dziedziny pszczelarstwa, biologii rozrodu i genetyki pszczół, profesor Akademii Rolniczej w Warszawie Jerzy Woyke prowadził badania pszczelarskie na Hawajach podczas swej podróży naukowej dookoła świata odbytej 1973-74.

Polscy sportowcy brali udział w zawodach sportowych i treningach na Hawajach.

W 1972 r. zmarł w Honolulu znany literat polski na emigracji i długoletni współpracownik paryskiej „Kultury” Michał K. Pawlikowski. Natomiast pisarze A. Janowski i Marek Nowakowski wprowadzili nazwę Honolulu do literatury polskiej, pierwszy wydając swoją książkę „Jędrek.Mędrek z Honolulu” (Warszawa 1928), a drugi powieść pt. „Honolulu” (Warszawa 1994).

Marian Kałuski, Australia, 16 listopada 2004 r.

Source: PAP